مدیریت ریسک اقلیمی در HSE: راهکارهای سازگاری پروژه‌های عمرانی با تغییرات آب‌وهوایی

افزایش روزافزون شدت و فراوانی پدیده‌های جوی مانند سیل، طوفان، گرمای شدید و خشکسالی، چالش‌های بزرگی برای ایمنی، پایداری و تداوم عملیات پروژه‌های صنعتی و عمرانی ایجاد کرده است. بسیاری از دستورالعمل‌های سنتی HSE توان کافی برای مقابله با این نوع مخاطرات نوظهور ندارند و در نتیجه، پروژه‌ها در معرض خطرات جانی، زیست‌محیطی و اقتصادی قابل توجهی قرار گرفته‌اند. به همین دلیل بحث مدیریت ریسک اقلیمی در HSE بسیار پر اهمیت است.

این مقاله اهمیت ادغام مدیریت ریسک اقلیمی در HSE را نشان می‌دهد و راهکارهایی شامل ارزیابی جامع ریسک، تاب‌آوری زیرساخت‌ها، آمادگی اضطراری، مشارکت ذی‌نفعان و سیاست‌گذاری حمایتی ارائه می‌کند. هدف، ارائه نقشه‌راه عملیاتی برای افزایش تاب‌آوری سازمان‌ها و تضمین ایمنی نیروی انسانی و محیط‌زیست در برابر تغییرات اقلیم است.

مقدمه

تغییرات اقلیمی در دهه‌های اخیر به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های جهانی و ملی تبدیل شده است. گزارش IPCC (۲۰۲۱) نشان می‌دهد شدت و فراوانی پدیده‌های حدی مانند سیل، طوفان، گرمای شدید و بادهای تند در حال افزایش است. این تغییرات نه تنها سلامت انسان‌ها را تهدید می‌کنند، بلکه زیرساخت‌ها و پروژه‌های صنعتی و عمرانی را نیز با ریسک‌های جدی مواجه می‌سازند.

در ایران نیز سیلاب‌های خوزستان و گلستان، گرمای شدید جنوب کشور و خشکسالی فلات مرکزی نمونه‌هایی از تأثیر مستقیم تغییرات اقلیمی هستند. پروژه‌های بزرگ ملی مانند پالایشگاه ستاره خلیج فارس، سد کرخه، خط ۷ مترو تهران و توسعه بنادر جنوبی در سال‌های اخیر با این مخاطرات روبه‌رو بوده‌اند.

با این حال، بسیاری از سازمان‌ها هنوز ریسک اقلیمی را در برنامه‌ریزی HSE خود لحاظ نمی‌کنند. این کمبود می‌تواند منجر به خسارت تجهیزات، آلودگی محیط زیست، آسیب به نیروی انسانی و توقف پروژه‌ها شود. بنابراین، ادغام مدیریت ریسک اقلیمی در HSE یک ضرورت مدیریتی است.

مرور ادبیات

۱. افزایش خطرات اقلیمی و آسیب‌پذیری صنعت

مطالعات نشان می‌دهند تغییرات اقلیمی باعث افزایش شدت و فراوانی پدیده‌های جوی شده است (Jensen و همکاران، ۲۰۱۹). بسیاری از پروژه‌ها فاقد زیرساخت و دستورالعمل لازم برای مقابله با این شرایط هستند.
مثال ایران: سیلاب ۱۳۹۸ خوزستان باعث آب‌گرفتگی تأسیسات نفتی و اختلال در خطوط انتقال شد. در آزادراه تهران–شمال، رانش زمین ناشی از بارش‌های شدید باعث توقف عملیات و افزایش هزینه‌ها شد. گرمای شدید در پروژه‌های پتروشیمی عسلویه فشار حرارتی کارکنان را افزایش داد و احتمال بروز حادثه را بالا برد.

۲. محدودیت‌های HSE سنتی

HSE سنتی بیشتر بر کنترل خطرات روزمره تمرکز دارد و معمولاً برای شرایط غیرقابل‌پیش‌بینی اقلیمی طراحی نشده است (Smith & Williams, ۲۰۲۰). استفاده از داده‌های تاریخی به تنهایی دیگر کافی نیست.
مثال ایران: فازهای توسعه‌ای پالایشگاه گاز پارس جنوبی با گرمای شدید و رطوبت بالا مواجه شدند که عملکرد تجهیزات و نیروی انسانی را مختل کرد، اما پروژه خط آهن تهران–مشهد با استفاده از پیش‌بینی شرایط جوی توانست ریسک‌ها را به حداقل برساند.

۳. فناوری‌ها و سیاست‌های نوین

فناوری‌های نوین مانند سنجش از دور، GIS و IoT امکان پایش لحظه‌ای شرایط اقلیمی و محیطی را فراهم می‌کنند.
مثال ایران: در سد گتوند، سامانه پیش‌بینی بارش و هشدار سیل، تخلیه اضطراری به موقع را ممکن ساخت. در پروژه‌های راه‌سازی جنوب کرمان، داده‌های اقلیمی برای زمان‌بندی فعالیت‌ها استفاده شد تا از گرمازدگی کارکنان جلوگیری شود.

در سطح سیاست، توافق‌نامه پاریس (UNFCCC, 2015) و سند ملی تغییر اقلیم ایران (۱۴۰۱) بر ضرورت سازگاری پروژه‌های صنعتی و عمرانی با مخاطرات اقلیمی تأکید دارند. اجرای این سیاست‌ها نیازمند آموزش، بودجه و چارچوب قانونی مشخص است.

روش‌شناسی و چارچوب اجرایی

این مطالعه با رویکرد کیفی انجام شد و شامل تحلیل ادبیات علمی، اسناد سیاستی و مطالعات موردی پروژه‌های صنعتی و عمرانی ایران است. همچنین مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با ۱۰ متخصص (مدیران HSE، کارشناسان سازگاری اقلیمی و مقامات نظارتی) جمع‌آوری شد.

محورهای تحلیل عبارت بودند از:

• ارزیابی ریسک اقلیمی سایت‌ها

• تاب‌آوری زیرساخت‌ها

• برنامه‌های واکنش اضطراری

• مشارکت ذی‌نفعان و آموزش کارکنان

• همسویی با سیاست‌ها و استانداردهای ملی و بین‌المللی

ارزیابی ریسک اقلیمی در پروژه‌ها

تحلیل آسیب‌پذیری سایت‌ها

ارزیابی اختصاصی برای هر پروژه شامل پیش‌بینی‌های اقلیمی، مدل‌سازی بلایای طبیعی و تحلیل سناریو است.
مثال ایران: در خط ۷ مترو تهران، تحلیل سیلاب تونل‌ها و ایستگاه‌ها منجر به اجرای سیستم زهکشی و پمپ‌های اضطراری شد.

تاب‌آوری زیرساخت‌ها

اقدامات تاب‌آوری شامل:

• بالا بردن تجهیزات حیاتی

• نصب سدها و موانع حفاظتی

• استفاده از مصالح مقاوم به باد و گرما

• طراحی زیرساخت سبز (کف نفوذپذیر، پوشش گیاهی)

مثال ایران: پالایشگاه ستاره خلیج فارس مخازن حساس را در ارتفاع مناسب نصب و سیستم تهویه مقاوم به گرما راه‌اندازی کرد.

پیشنهاد میکنیم مقاله ” رابطه ایمنی و کیفیت در پروژه‌های ساخت ” را مطالعه کنید.

برنامه‌های واکنش اضطراری

شامل روال‌های تخلیه، کانال‌های ارتباطی سریع، مدیریت منابع و همکاری با سازمان‌های دولتی و اورژانس است.
مثال ایران: در سد گتوند، سیستم هشدار و تخلیه اضطراری مخزن با همکاری مدیریت بحران استان اجرا شد.

مشارکت ذی‌نفعان و آموزش

ایجاد فرهنگ ایمنی و تاب‌آوری نیازمند آموزش کارکنان، مشارکت مدیران و پیمانکاران و هماهنگی با نهادهای محیط زیست و شهرداری‌ها است.

چالش‌ها و فرصت‌ها در ایران

چالش‌ها

• کمبود تخصص در ارزیابی ریسک اقلیمی (Gao و همکاران، ۲۰۲۰)

• محدودیت بودجه برای مقاوم‌سازی زیرساخت‌ها

• شکاف‌های سیاستی و قوانین حمایتی ناکافی (UNEP, 2021)

• پراکندگی و هماهنگی ضعیف ذی‌نفعان

فرصت‌ها

• فناوری‌های نوین (IoT، حسگرها، تحلیل داده‌ها) برای مدیریت پیش‌بینی‌پذیر خطر

• توسعه مصالح مقاوم و زیرساخت سبز

• همسویی با اهداف پایداری و مسئولیت اجتماعی

• همکاری چندجانبه میان سازمان‌ها، پیمانکاران و جوامع محلی

توصیه‌های کاربردی برای مدیران پروژه

1. انجام ارزیابی‌های منظم ریسک اقلیمی با داده‌های به‌روز و ابزار GIS

2. سرمایه‌گذاری در زیرساخت مقاوم و راهکارهای سبز

3. تدوین برنامه واکنش اضطراری پویا شامل تمرین‌های منظم و پایش لحظه‌ای

4. آموزش کارکنان و ارتقای توانمندی سازمانی

5. همکاری با سازمان‌های دولتی، جوامع محلی و NGO‌ها

6. همسویی با استانداردهای ISO 14090 و ISO 45001

7. بهره‌گیری از فناوری‌های نوین برای مدیریت پیشگیرانه ریسک

🔹 نتیجه‌گیری

تغییرات اقلیمی، پروژه‌های صنعتی و عمرانی در ایران را با ریسک‌های جدید مواجه کرده است. استفاده از رویکرد یکپارچه و پیشگیرانه در HSE شامل ارزیابی دقیق ریسک، تاب‌آوری زیرساخت‌ها، آمادگی اضطراری، مشارکت ذی‌نفعان و همسویی سیاستی، توان سازمان‌ها در مقابله با بلایای جوی شدید را به‌طور قابل توجهی افزایش می‌دهد.

این استراتژی، ایمنی کارکنان و حفاظت از محیط زیست را تضمین کرده و پایداری عملیاتی و تاب‌آوری اقتصادی پروژه‌ها را تقویت می‌کند.

🔹 حرف پایانی

تاب‌آوری اقلیمی دیگر یک گزینه نیست؛ یک ضرورت مدیریتی و اجرایی برای پروژه‌های صنعتی و عمرانی ایران است. سازمان‌هایی که ایمنی، پیش‌بینی‌پذیری و پایداری را در اولویت قرار می‌دهند، نه تنها از خطرات جلوگیری می‌کنند بلکه مسیر موفقیت و مسئولیت اجتماعی خود را مستحکم می‌سازند.

با اجرای راهبردهای ارائه شده در این مقاله، هر پروژه می‌تواند همزمان امن، مقاوم و پایدار باشد و الگویی الهام‌بخش از مدیریت حرفه‌ای در برابر تغییرات اقلیمی ارائه دهد.

برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله ” https://journalwjarr.com/content/climate-risk-preparedness-hse-planning-strategies-adapting-industrial-and-construction ” را مطالعه کنید.

همچنین میتوانید ویدئو و پادکست این موضوع را هم دنبال کنید.

🟩 نکات کلیدی مقاله (Key Points):

• تغییرات اقلیمی منجر به افزایش خطرات سیل، گرما و طوفان در پروژه‌ها شده است.

• سیستم‌های سنتی HSE پاسخ‌گوی ریسک‌های اقلیمی نیستند.

• استفاده از فناوری‌هایی مانند GIS، IoT و هشدار زودهنگام ضروری است.

• تاب‌آوری زیرساخت‌ها با مصالح مقاوم و طراحی سبز افزایش می‌یابد.

• آموزش کارکنان و مشارکت ذی‌نفعان رکن کلیدی تاب‌آوری اقلیمی است.

• هم‌سویی با استانداردهای بین‌المللی ISO 14090 و ISO 45001 توصیه می‌شود.

• ادغام مدیریت اقلیمی در HSE موجب کاهش خسارات مالی و زیست‌محیطی می‌گردد.

🟩 سوالات متداول (FAQ)

❓ چرا مدیریت ریسک اقلیمی در پروژه‌های HSE اهمیت دارد؟

زیرا تغییرات اقلیمی باعث بروز پدیده‌های جوی غیرقابل‌پیش‌بینی می‌شود که می‌تواند جان کارکنان، تجهیزات و محیط‌زیست را تهدید کند. بدون برنامه‌ریزی اقلیمی، سیستم HSE نمی‌تواند پاسخ‌گوی خطرات جدید باشد.

❓ چه اقداماتی برای سازگاری پروژه‌های صنعتی با تغییرات اقلیم باید انجام داد؟

شامل ارزیابی دقیق ریسک اقلیمی، مقاوم‌سازی زیرساخت‌ها، استفاده از مصالح جدید، آموزش کارکنان، همکاری با نهادهای محیط‌زیست و طراحی برنامه‌های واکنش اضطراری.

❓ فناوری چه نقشی در تاب‌آوری اقلیمی پروژه‌ها دارد؟

فناوری‌هایی مانند سنجش از دور، سامانه‌های هشدار سریع، اینترنت اشیاء (IoT) و تحلیل داده‌های اقلیمی کمک می‌کنند خطرات قبل از وقوع شناسایی و پیشگیری شوند.

❓ آیا استانداردهای بین‌المللی برای سازگاری اقلیمی وجود دارد؟

بله، استاندارد ISO 14090 راهنمای اصلی برای سازگاری با تغییرات اقلیم است و می‌تواند در سیستم HSE سازمان‌ها ادغام شود.

❓ پروژه‌های موفق ایرانی در زمینه مدیریت ریسک اقلیمی کدامند؟

پالایشگاه ستاره خلیج فارس، سد گتوند، مترو تهران و برخی طرح‌های راه‌سازی جنوب کشور با اجرای برنامه‌های اقلیمی موفق به کاهش خسارات ناشی از سیل و گرما شده‌اند.