مقدمه

در پروژه‌های عمرانی و ساختمانی در ایران، پیمانکاران با شرایط متنوعی روبه‌رو می‌شوند که ممکن است باعث افزایش هزینه‌ها یا طولانی شدن مدت زمان اجرای پروژه شود. این شرایط، که به آنها «دعاوی پیمانکاری» یا Construction Claims گفته می‌شود، می‌تواند ناشی از عوامل کارفرما، مشاور، تغییرات طراحی، شرایط طبیعی و حتی مسائل اداری باشد. شناخت این موارد به پیمانکاران کمک می‌کند تا حقوق خود را بر اساس قرارداد یا از طریق مراجع قانونی پیگیری کنند. در این مقاله به توضیح انواع دعاوی و مطالبات پیمانکاران در پروژه‌های عمرانی پرداخته شده است. ( جهت مطالعه 19 مورد که به طور خلاصه توضیح داده است، به مقاله ” انواع ادعاهای پیمانکاران در پروژه‌های عمرانی ایران ( مدیریت کلیم ) ” مراجعه کنید.)

1: تسریع حقیقی (Actual Acceleration)

زمانی رخ می‌دهد که کارفرما یا مشاور از پیمانکار بخواهد پروژه را زودتر از تاریخ تعیین‌شده در قرارداد تحویل دهد. مثال: درخواست تحویل زودتر از موعد یک پروژه عمرانی به مناسبت رویداد ملی.

2: تسریع اعتباری (Constructive Acceleration)

اصرار کارفرما بر اتمام پروژه در زمان مقرر، حتی اگر تأخیر ناشی از عوامل موجه باشد. مثال: رد درخواست تمدید مدت پیمان به دلیل بارندگی‌های غیرعادی.

3: حوادث غیرمترقبه و غیر قابل پیش بینی (Acts of God)

وقایع طبیعی مثل زلزله، سیل، یا طوفان که اجرای پروژه را مختل می‌کند. مثال: تخریب بخشی از کارگاه عمرانی در اثر زلزله.

4: اقدامات اختلال آمیز دولت (Acts of Government)

وقتی تصمیمات یا اقدامات دولت باعث توقف یا تغییر در روند اجرای پروژه شود. مثال: توقف پروژه به دلیل تغییر ضوابط شهرداری یا محدودیت برداشت مصالح.

5: شرایط جوی غیرعادی (Severe Weather)

وقتی آب‌وهوا خارج از حد معمول منطقه باشد و مانع پیشرفت پروژه شود. مثال: بارندگی‌های غیرعادی در مناطق کوهستانی که مانع عملیات خاکبرداری می‌شود.

6: تغییرات اساسی یا خارج از محدوده در قرارداد (Cardinal Change)

وقتی کارفرما یا مشاور تغییراتی اساسی و خارج از محدوده قرارداد درخواست می‌کند. مثال: در قرارداد ساخت یک ساختمان، کارفرما دستور ساخت یک ساختمان دوم را نیز می‌دهد.

7: تغییرات ضمنی/دستوری (Constructive Change)

وقتی بدون صدور دستور کار رسمی، کارفرما پیمانکار را مجبور به انجام کاری خارج از قرارداد می‌کند. مثال: تغییر روش اجرا یا اعمال استاندارد جدید بدون صدور الحاقیه.

8: نواقص و کمبودهای اسناد و نقشه های قرارداد (Defective and Deficient Contract Documents)

وقتی نقشه‌ها یا مشخصات فنی دارای خطا یا نقص باشند. مثال: ابعاد اشتباه در نقشه‌ها که باعث توقف یا دوباره‌کاری می‌شود.

9: تاخیرات پروژه (Delay)

هرگونه تاخیر در شروع یا اجرای کارها. مثال در ایران: تاخیر در تامین اعتبار توسط کارفرمای دولتی.

10: تاخیر در تایید مدارک (Delay of Approvals)

وقتی کارفرما یا مشاور تأیید نقشه‌ها یا نمونه‌ها را بیش از حد به تأخیر بیندازد.

11: تاخیر در صدور دستور کار (Delayed Change Orders)

وقتی وعده تغییر داده می‌شود ولی صدور دستور کار رسمی به تأخیر می‌افتد. این موضوع می‌تواند باعث بیکاری نیروی انسانی یا خواب ماشین‌آلات شود.

12: تاخیر در ابلاغ شروع کار (Delayed NTP)

وقتی کارفرما ابلاغ شروع کار را دیرتر از موعد مقرر در قرارداد صادر کند.

13: تاخیر در پاسخ به درخواست اطلاعات (Delay in RFIs)

وقتی کارفرما یا مشاور دیر به استعلام‌ها یا سوالات کارگاهی پاسخ می‌دهند.

14: تاخیر در تحویل نقشه‌ها (Late Drawings)

زمانی که نقشه‌های لازم برای اجرای کار دیر به پیمانکار تحویل داده شود.

15: تاخیر پیمانکار جزء (Subcontractor Delay)

وقتی تأخیر ناشی از عملکرد ضعیف پیمانکاران جزء باشد.

16: تاخیر تأمین‌کنندگان (Supplier Delay)

وقتی تأخیر در تامین مصالح یا تجهیزات از سوی فروشندگان رخ دهد. مثال در ایران: کمبود میلگرد یا سیمان.

17: تغییر روش اجرا (Changes in Method)

وقتی کارفرما پیمانکار را مجبور به تغییر روش اجرای کار کند.

18: تغییر برنامه زمان‌بندی (Schedule Changes)

وقتی کارفرما برنامه زمان‌بندی پروژه را تغییر دهد.

19: دستور تغییر نیروی انسانی (Directing Manning Levels)

وقتی کارفرما دستور افزایش یا کاهش تعداد نیروها را صادر کند.

20: تغییر الزامات کنترل کیفیت (QA Changes)

وقتی کارفرما دستور تغییر در الزامات یا استانداردهای کنترل کیفیت بدهد.

21: تغییر دامنه کار (Changed Scope)

وقتی کارفرما حجم کار یا فعالیت‌های جدیدی به پروژه اضافه کند. این نوع ادعاها به موضوعاتی مثل مدیریت ریسک هم مرتبط هستند. ( جهت اطلاعات بیشتر میتوانید به مقاله “مدیریت ریسک در پروژه‌های صنعت ساخت ایران | فرآیندها و ابزارها ” مراجعه کنید.)

22: تاخیر در دسترسی به کارگاه (Delayed Access)

وقتی پیمانکار به دلیل آماده نبودن زمین یا مجوزها نتواند کار را شروع کند.

23: شرایط متفاوت کارگاه یا محل پروژه (Differing Site Conditions)

وقتی شرایط واقعی سایت با آنچه در اسناد قرارداد ذکر شده متفاوت باشد. مثال: وجود لایه سنگی غیرمنتظره در محل گودبرداری.

24: دستور تغییر مستقیم از سوی کارفرما (Directed Change)

وقتی کارفرما دستور انجام کار اضافی بدهد.

25: اختلال و کاهش بهره وری (Disruption/Congestion)

وقتی کارها به دلیل تداخل فعالیت‌ها یا کمبود فضا به‌خوبی پیش نرود.

26: تعهد های ضمنی کارفرما (Implied Warranty)

اصل حقوقی که کارفرما نباید مانعی در اجرای صحیح پیمانکار ایجاد کند.

27: عدم امکان اجرا قرارداد (Impossibility of Performance)

وقتی اجرای پروژه از نظر فنی یا اقتصادی غیرممکن یا بسیار دشوار شود.

28: سوء مدیریت و ضعف کارفرما (Maladministration)

انواع مشکلات ناشی از مدیریت ضعیف کارفرما یا مشاور مثل نظارت ناکافی، صدور مجوز دیرهنگام یا پرداخت‌های معوق.

29: اقلام تأمین‌شده توسط کارفرما (Owner-Furnished Items)

وقتی اقلامی که باید توسط کارفرما تأمین شود دیر یا ناقص تحویل داده شوند.

30: اعتصاب و درگیری‌های کارگری (Strikes)

وقتی اعتصاب‌های غیرقابل پیش‌بینی باعث توقف پروژه شود.

31: اقلام تأمین‌شده توسط کارفرما (Owner-Furnished Items)

وقتی کارفرما اطلاعات مهمی درباره پروژه را از پیمانکار پنهان کند.

32: تعلیق اجرای کار (Suspension)

وقتی کارفرما پروژه را به طور موقت متوقف کند.

33: فسخ قرارداد (Termination)

فسخ می‌تواند به دلیل قصور پیمانکار یا به اختیار کارفرما باشد.

34: غنی‌شدن ناروا (Unjust Enrichment)

وقتی کارفرما بدون پرداخت عادلانه از کار پیمانکار بهره‌مند شود.

35: تغییر در مقادیر کار (Variation in Quantities)

وقتی تغییر مقادیر اجرا نسبت به طرح اولیه بسیار زیاد باشد.

جمع‌بندی

شناخت انواع دعاوی پیمانکاران در پروژه‌های عمرانی به آنها کمک می‌کند تا از ضررهای مالی و زمانی جلوگیری کنند. در ایران، پیچیدگی قوانین، تغییرات متعدد در طرح‌ها، مشکلات تامین مالی و تأخیر در صدور مجوزها، باعث بروز این نوع دعاوی می‌شود. پیمانکاران باید مدارک و مستندات لازم را ثبت کنند تا در صورت لزوم بتوانند حقوق خود را از کارفرما مطالبه کنند.